ضرورت تاسیس پژوهشکده
رابطه مستقیم منابع آب و خاک با امنیت غذایی، لزوم حفاظت و بهرهبرداری بهینه از این دو منبع را اجتناب ناپذیر نموده است. بی تردید، یکی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌هایی که بسیاری از کشورها با آن روبرو هستند، تعادل در بهرهبرداری و پایداری منابع تجدید شونده در حوزه آبخیز می‌باشد. آبخیزداری به منظور ایجاد تعادل طبیعی در حوزههای آبخیز برای استمرار تامین آب با کیفیت و کمیت مطلوب و دستیابی به توسعه پایدار و پی‌آمدهای مرتبط آن نظیر مهار فرسایش و رسوب، پیشگیری از تخریب منابع طبیعی تجدید شونده و محیط زیست، حفظ و احیاء رویشگاه گیاهان و زیستگاه حیات وحش و عرصه‌های تفرجگاهی، مبحثی علمی است که امروزه در بسیاری ازکشورهای جهان به عنوان کلید حل معمای مسائل بر شمرده شده در بالا قلمداد شده است. به‌طوری‌‌که تحقق امنیت غذایی، فراهم نمودن شرایط زیست، توسعه اقتصادی و اجتماعی و بالاخره توسعه پایدار در فقدان وجود حوزههای آبخیز با تعادل طبیعی غیر ممکن و یا حداقل به صورت ناپایدار میسر می‌باشد.
وقوع خشکسالیهای طولانی مدت، فراوانی وقوع سیلهای مخرب و خسارات اقتصادی و اجتماعی سنگین ناشی از آن‌ها از یک طرف و نبود آب با کمیت و کیفیت مطلوب از طرف دیگر، مباحثی هستند که پرداختن به آبخیزداری را در سیاستهای محوری کشور قرار داده است. بی‌شک راهکار فائق آمدن بر مسایل برشمرده شده، نیازمند برنامه‌ریزیهای کلان در زمینه آبخیزداری در کشور است. به‌طوری که در این‌‌صورت می‌توان امید به توسعه هدفمند اجتماعی و اقتصادی و دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و توسعه پایدار داشت. تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری که ارائه دهندۀ روش‌های‌علمی، کارآمد، مطمئن و اقتصادی برای مهار عوامل تخریب خاک و آب و ایجاد تعادل هیدرولوژیکی در کشور می‌باشد، رهیافتی است که انگیزه تأسیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در کشور بوده است.
تاریخچه
اولین کمیته حفاظت آب و خاک در ایران، در سال ۱۳۳۷ به دستور وزیر کشاورزی وقت با عضویت کارشناسان ایرانی و دو تن از متخصصان سازمان خوار و بار و کشاورزی سازمان ملل (FAO) مأمور به خدمت در ایران تشکیل شد. از تصمیمات اولیه این کمیته انجام بررسی‌ها و آزمایشاتی در زمینه نحوه مبارزه و جلوگیری از فرسایش بادی و آبی در کشور بود.
از سال ۱۳۴۵ با شروع احداث بندهای ذخیره‌ای و بهرهبرداری از آن‌ها، موضوع فرسایش خاک در سطح حوزههای آبخیز مورد توجه قرار گرفت و افزایش تصاعدی رسوبات وارده به دریاچه سدها که از گنجایش مفید آن‌ها می‌کاست، سبب توجه زیاد به زیان‌های ناشی از پر شدن زودرس سدهای کشور شد. به دنبال آگاهی از میزان رسوبات وارده به دریاچه سدها، برای اولین بار در شهریور ۱۳۵۲ اقدام به تشکیل یک کمیته هماهنگی رسوبسنجی در دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری شد که اعضای آن، نمایندگانی از دفتر مذکور، سازمان هواشناسی، سازمان حفاظت محیط زیست، اداره کل آب‌های سطحی وزارت نیرو و مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع بودند. از اقدامات این کمیته، راه‌اندازی تعدادی ایستگاه رسوبسنجی در رودخانه‌های منتهی به سدهای ساخته شده در کشور تا آن زمان بود. پیامد حرکتی که تنها به منظور جلوگیری از انباشته شدن رسوبات در مخازن سدها آغازشد، ایجاد مراکز آبخیزداری در حوزه سدهای احداث شده آن روز بود که متأسفانه عملیات آبخیزداری بدون پشتوانه نتایج بررسی‌ها و تحقیقات محلی و تنها بر پایه توصیه‌ها و پیشنهادات کارشناسان ایرانی و مشاورین خارجی و با تکیه بر دانش علمی آن روز صورت می‌گرفت.
اگرچه دفتر فنی حفاظت خاک و آبخیزداری، برنامه‌ریزی‌هایی را برای ترغیب نیروی متخصص و همچنین، ترجمه و انتشار دستورالعمل‌های فنی در این رابطه نموده بود، ولی تحقیقات آبخیزداری، علیرغم وجود بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده بود. نخستین اقدامات تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفت، چندین بررسی در پلات‌های آزمایشی در حوزه سد لتیان و تأسیس ایستگاه تحقیقاتی سیراچال در آبخیز سد کرج بود که به‌‌منظور اندازه‌گیری ضریب رواناب، میزان فرسایش سطحی خاک، جنگل‌کاری دیم و اجرای عملیات حفاظت خاک و آب و همچنین، به منظور جلوگیری از لغزش خاک و یا ایجاد فضای سبز در سطح دو حوزه آبخیز بود. شایان ذکر است که بیشتر فعالیت‌های تحقیقاتی این بخش، صرف بررسی‌های مربوط به تثبیت ماسه‌های روان و احیاء ماسه‌زارها و مناطق بیابانی شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فراهم شدن امکانات برای تحقیقات کاربردی در کشور، شبکه‌های بررسی مربوط به بهرهبرداری از رواناب‌ها و سیلاب‌ها در امر زراعت سیلابی، احیاء مراتع و ایجاد جنگل‌های دست کاشت وارد مرحله تازه‌ای شد.
تفکیک وظایف وزارت‌خانه‌های کشاورزی و جهاد سازندگی و توجه مسئولین وزارت جهاد سازندگی به اهمیت حفاظت آب و خاک و اعتقاد عمیق کارگزاران آن، بر ریشه‌ای بودن تحقیق به عنوان زیربنای کارهای اجرایی سبب توجه خاص به تحقیقات حفاظت خاک وآبخیزداری شد. پیامد این تفکر، تشکیل مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری بود که با ادغام بخش مربوطه در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و مرکز تحقیقات آب جهاد سازندگی با تجارب بسیار مفید، از سال ۱۳۷۲ آغاز به‌کار نمود.
پس از بررسی و تایید توانمندیهای این مرکز توسط کارشناسان شورای عالی گسترش دانشگاهها، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری طی نامه ۳۴۲۵/۲۲ مورخ ۰۸/۱۰/۱۳۷۸ به وزیر وقت جهاد سازندگی با ارتقای آن به پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در قالب سه گروه پژوهشی مهندسی حفاظت خاک و آبخیزداری، مهندسی هیدرولوژی و توسعه منابع آب و مهندسی رودخانه و سواحل موافقت قطعی به عمل آورد. متعاقبا وزیر علوم، تحقیقات و فناوری طی نامه ۶۶۹/۲۲ مورخ ۱۰/۰۲/۱۳۸۰ اساسنامه مصوب پژوهشکده را به وزیر جهاد کشاورزی جهت اجرا ابلاغ نمود. در تاریخ ۲۲/۴/۱۳۹۰ در جلسه ششم هیئت امنای پژوهشکده با افزایش دو گروه مدیریت حوزه آبخیز و گروه خشکسالی و تغییر اقلیم موافقت شد و مراتب برای تصویب شورای گسترش طی نامه شماره ۲۶۳۴۶/۰۲۰ مورخه ۲۰/۱۰/۱۳۹۶ از طرف وزارت جهاد کشاورزی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارسال شد.
ساختار تشکیلاتی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
در شکل زیر ساختار ستاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ملاحظه میشود که مشتمل بر دو معاونت، ۵ گروه پژوهشی و ۹ اداره است. یک از ظرفیتهای بزرگ پژوهشکده وجود هیئت امنای مستقل است که میتواند در بسیاری از موارد راهگشا باشد.
علاوه بر ستاد، این پژوهشکده نمایندگیهای استانی در مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی اکثر استانها به شرح زیر داراست:
– بخش تابعه در ۱۱ مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی، شامل استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان‌غربی، مازندران، خراسان رضوی، تهران، سمنان، کرمانشاه، لرستان، اصفهان، کرمان و فارس
– بخش مشترک در ۷ مرکز تحقیقاتی، شامل گیلان، گلستان، خراسان شمالی، ایلام، سیستان (زابل)، کهکیلویه و بویر احمد و بوشهر
– بخش ستارهدار ۷ مرکز تحقیقاتی، زنجان، مرکزی، کردستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، یزد و هرمزگان
– پست ستارهدار در ۵ مرکز تحقیقاتی، اردبیل، خراسان جنوبی، قزوین، همدان، بلوچستان (ایرانشهر)
شکل – ساختار تشکیلاتی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
وظایف
مطابق اساسنامه مصوب، چهار وظیفه به شرح زیر برای پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در نظر گرفته شده است.
– بررسی و شناسایی نیازهای پژوهشی کشور در زمینه‌های حفاظت خاک و آبخیزداری
– انجام طرح‌های پژوهشی کاربردی، توسعه‌ای در زمینه‌های مذکور
– فراهم آوردن امکانات لازم و متناسب با فعالیت‌های پژوهشی مربوط به حفاظت خاک و آبخیزداری
– ایجاد ارتباط فعال و سازنده با سایر موسسات و جوامع علمی و پژوهشی و نیروهای متخصص در این زمینه، طبق ضوابط و مقررات جاری کشور
برنامه‌های راهبردی
– اجرای پژوهش‌های کاربردی یکی از الزامات بنیادی برای دستیابی به اهداف حفاظت منابع آب و خاک می‌باشد. پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به عنوان مرجع ملی تحقیقات در زمینه‌های متنوع آبخیزداری، اهداف جامع تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری را در قالب هشت برنامه راهبردی به شرح زیر دنبال می‌نماید.
– شناخت عوامل موثر بر فرسایش و رسوب
– بهینه‌سازی روش‌های حفاظت خاک در کشور
– بهینه‌سازی الگوهای مدیریت در حوزههای آبخیز
– مدیریت کاهش سیل‌خیزی حوزههای آبخیز
– بهره برداری از سیلاب و توسعه منابع آبی کوچک
– خشکسالی در کشاورزی و منابع طبیعی و تغییر اقلیم
– مدیریت و حفاظت آبراهه‌ها و مسیل‌ها
– تحقیقات مدیریت و حفاظت مناطق ساحلی
نیروی انسانی
شکل زیر وضعیت نیروی انسانی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری را نشان میدهد. در مجموع ۱۱۵ عضو هیئت علمی و ۲۳۶ عضو غیر هیئت علمی در ستاد پژوهشکده و استانها مشغول به کار هستند. وجود دو نیروی غیر هیئت علمی به ازاء هر عضو هیئت علمی نسبتی مطلوب از نظر هرم نیروی انسانی است. از نظر تقسیم بندی نیرویهای ستادی و استانی، ۳۶ عضو هیئت علمی (۲۷ دکتری و ۹ فوق لیسانس) و ۸۷ نفر عضو غیر هیئت علمی در ستاد و ۷۹ عضو هیئت علمی (۴۲ دکتری و ۳۷ فوق لیسانس) و ۱۴۹ عضو غیر هیئت علمی در استانها فعالیت میکنند. ۳۶ عضو هیئت علمی شاغل در ستاد پژوهشکده در ۵ گروه پژوهشی به شرح زیر تقسیم شدهاند:
– گروه پژوهشی مهندسی حفاظت آب و خاک، ۱۳ نفر
– گروه پژوهشی مهندسی مدیریت حوزههای آبخیز، ۸ نفر
– گروه تحقیقات هیدرولوژی و توسعه منابع آب، ۶ نفر
– گروه پژوهشی خشکسالی و تغییراقلیم، ۳ نفر
– گروه پژوهشی مهندسی رودخانه و سواحل، ۶ نفر
توزیع نیروی انسانی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به تفکیک ستاد و استانها
فهرست تخصص‌های مختلف موجود در سه دسته علومزمین، علوم آب و هوا و علوم انسانی در شکل زیر ملاحظه میشود. تنوع رشتهها از آبخیزداری، خاکشناسی و مدیریت مناطق بیابانی تا جغرافیا و زمینشناسی و سنجش از دور و GIS تا هیدرولوژی و هیدرولیک تا برنامه‌ریزی روستایی و اقتصاد کشاورزی که جنبه‌های مختلف آبخیزداری را پوشش میدهند، سبب قدرت هر چه بیشتر پژوهشکده در مدیریت طرح‌های چند منظوره شده است.
تخصص‌های موجود در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری