موضوع نشست:  تشریح ابعاد خشکسالی کشاورزی سال زراعی 1400-1399  و ارایه راهکارهای مدیریت خشکسالی

در نتیجه وقوع خشکسالی های متناوب، هر ساله آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی بسیار زیادی بر پیکره اقتصادی کشور و خصوصا بخش کشاورزی و منابع طبیعی وارد می‌آید. بر اساس ارزیابی های سال 1398 به وسیله کارگروه هیدرولوژی و منابع آب هیات ویژه گزارش ملی سیلاب­ها، ایران در حد فاصل سال­های آبی  1387-1386 و 1397-1396 در معرض یکی از طولانی ترین دوره های خشکسالی قرارگرفت. در دوره 30 ساله مورد بررسی در گزارش این کارگروه، شدیدترین خشکسالی در کل پهنه کشور در سال آبی 1387-1386 مشاهده شد و طی دوره 11 ساله بعد از آن میانگین بارش کشور به طور متوسط کمتر از نرمال یا در حد نرمال بود. تا این که در شدیدترین شرایط انتقال خشکسالی به ترسالی، سال آبی 1398-1397 زنجیره خشکسالی را با ثبت رکوردهای بارشی بی سابقه و رخداد شدیدترین ترسالی هواشناسی قطع کرد. اما با بروز خشکسالی فراگیر ناشی از بارش های کمتر از میانگین درازمدت و دمای بالاتر از نرمال در سال زراعی 1400-1399 بار دیگر زنگ هشدار خشکسالی و بحران کم آبی شدید در بیشتر نقاط کشور به صدا در آمد. بر اساس آخرین گزارش مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی کشور، بارش های سال زراعی 1400-1399 نسبت به بلندمدت 39 درصد کاهش نشان می دهد. همچنین طبق گزارش وزارت نیرو در خصوص وضعیت سدهای کشور در ابتدای خرداد1400 ورودی و موجودی آب در مخازن سدهای کشور نسبت به سال آبی گذشته به ترییب 47 و 27 درصد کاهش نشان می دهد. بر اساس آخرین گزارش های دفتر مخاطرات و مدیریت بحران وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 1400-1399 خسارت خشکسالی به بخش کشاورزی حدود ۶۷ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. مجموع این شرایط موجب شد تا گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با عنایت به شرایط خاص کشور بلحاظ وقوع خشکسالی در سال زراعی گذشته و شرایط ابتدایی سال زراعی جدید به منظور همفکری  با جامعه علمی، با همکاری مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی کشور، این نشست علمی را برگزار کند. سخنرانی های ارائه شده در این نشست علمی به شرح زیر است:

سخنرانی اول: مروری بر روند وقوع خشکسالی در ایران و تحقیقات انجام شده در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری( دکتر مهران زند)

سخنرانی دوم: پایش خشکسالی هواشناسی در سال زراعی 1400-1399 ( دکتر طیب رضیئی)

سخنرانی سوم: پایش خشکسالی مراتع در سال زراعی 1400-1399  ( دکتر مرتضی میری)

سخنرانی چهارم : تحلیل و ارزیابی وضعیت بارش و دمای کشور طی ماه­های آتی(دکتر احد وظیفه)

سخنرانی پنجم: ارایه راهکارهای مدیریت ریسک خشکسالی( دکتر کوثری)

وضعیت خشکسالی ایران در سال آبی 1400-1399

در سال آبی 1400-1399 یک خشکسالی بسیار گسترده و شدید سرتاسر ایران را در بر گرفت و باعث خسارت­های گسترده ای در کشور شد. برای بررسی میزان شدت و گستره این خشکسالی از داده های بارش ماهواره ای GPM و داده های بازکاوی شده ERA-5 در دوره آماری 2000 تا 2021 استفاده شد. نتایج نشان داده های بارش ماهواره ای GPM و داده های بازکاوی شده ERA-5 در ایستگاه مشهد از هماهنگی بسیار خوبی با داده های مشاهده ای این ایستگاه برخوردار است و می توان از این داده های بجای داده های مشاهده ای برای پایش خشکسالی در ایران استفاده کرد. بررسی نقشه های ناهنجاری بارش نشان داد که مقدار بارش تمامی ماه­های سال آبی 1400-1399 بسیار کمتر از میانگین درازمدت خود است. این کمبود در بسیاری از نقاط کشور به ویژه در جنوب و جنوب شرق ایران بین 80 تا 100 درصد برآورد شد. نتایج همچنین نشان داد که شدت این کمبود بارش در ماه­های بهار و تابستان بسیار بیشتر از ماه­های پائیز و زمستان این سال بوده است. نقشه های SPI در مقیاس های زمانی مختلف نیز نشان داد که بخش گسترده ای از کشور درگیر یک خشکسالی گسترده و بسیار شدید قرار گرفته است که با گذر از ماه­های زمستان به ماه­های بهار و تابستان بر میزان شدت و گستره این خشکسالی افزوده می شود.

پایش خشکسالی مراتع کشور سال زراعی 1400-1399

براساس نقشه پوشش گیاهی تهیه شده طی سال 1399 برای کل کشور، مراتع 44 درصد از کل مساحت کشور را پوشش می‌دهند. براساس تقسیم بندی مراتع براساس کیفیت، مراتع متراکم  7 درصد، مراتع با تراکم متوسط 25 درصد و مراتع کم تراکم 68 درصد از کل مراتع را کشور را شامل می‌شوند. با توجه به اینکه درصد قابل توجهی از مراتع کشور، از نوع کم تراکم هستند و تاج پوشش مناسبی ندارند، ازاینرو در مقابل رخدادهای حدی اقلیمی همانند خشکسالی به شدت آسیب پذیر هستند. بطوری که طی سال زراعی 1400-1399 در نتیجه کاهش بارش شدید و حاکمیت شرایط خشکسالی بر گستره کشور، مراتع با کاهش قابل توجهی همراه شده‌اند. طی سال زارعی مورد بحث مقدار گیاهان مرتعی قابل برداشت به 6/45 میلیون تن کاهش یافته است، این در حالی است که متوسط طولانی مدت برداشت گیاهان مرتعی در سطح کشور 10/7 میلیون تن می‌باشد. با توجه به تاثیرات قابل توجه خشکسالی بر مراتع کشور، گروه خشکسالی و تغییر اقلیم، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، شرایط مراتع کشور را در ارتباط با خشکسالی طی دوره 2020-2000 و همچنین تغییرات مراتع در سال زارعی 1400-1399 نسبت به دوره طولانی مدت با استفاده از تصاویر و محصول NDVI سنجنده مودیس با دقت 250 متر پایش و بررسی کرد. براساس نتایج به دست آمده از بررسی و محاسبه مقادیر NVI و همچنین نمره استاندارد این شاخص در سال آبی 1400-1399 نسبت به  20 سال گذشته در دوره‌های 16 روز یکبار می‌توان گفت که مراتع کشور طی فصل رویش در بیشتر استان‌ها با کاهش مواجه شده‌اند. بیشینه کاهش و خشکسالی‌های شدید در استان‌های شمال غربی (آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل) استان‌های جنوب غربی و غرب (استان‌های مرکزی، همدان، قزوین، کردستان، لرستان) و در نواحی شمال شرق و شرق کشور رخ داده است. در نواحی مرکزی کشور (استان‌های اصفهان و یزد)، در نواحی شمالی(استان های گیلان و بویژه گلستان) خشکسالی های رخ داده در مراتع بیشتر از نوع متوسط بوده است. برای سایر نواحی کشور وضعیت مراتع در فصل رویش بیشتر در محدوده نرمال تا خشکسالی خفیف قرار می‌گیرند. در مقابل نواحی همراه با کاهش سبزینگی مراتع، مقادیر افزایش سبزینگی استان‌های خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد نیز قابل توجه است.

تحلیل الگوهای بزرگ مقیاس:

 بررسی­های همدیدی نشان می­دهد که شاخص نوسان جنوبی در فاز سرد یا لانینا قرار دارد . بر اساس سوابق آماری، بدترین خشکسالی­های کشور در هنگام وجود لانینا رخ داده است. بنابراین تنها بر اساس حاکم بودن فاز سرد نوسان انسو (لانینا)، انتظار سال آبی چندان مطلوبی را نمی­توان داشت، یا بعبارتی رخداد کم بارشی نسبی در انتهای سال نسبی محتمل است. خروجی مدلهای عددی برای دوره نوامبر 2021  تا اوریل 2022 بیشترین احتمال را به رخداد شرایط نرمال از نظر بارش و اندکی بیش از نرمال برای دمای سطحی در نظر گرفته اند. بنابراین می­توان با اتدکی خوش بینی، مقطع زمستان امسال تا اواسط بهار سال آتی را یک سال نرمال تلقی نمود، اگر چه بارش­های پاییزی با آنومالی منفی و کم بارشی به پایان خواهد رسید.  

مدیریت ریسک خشکسالی:

در رابطه با مدیریت خشکسالی دو رویکرد عمده وجود دارد. یکی رویکرد مدیریت بحران و دیگری مدیریت ریسک یا مدیریت خطر خشکسالی. فرصت برای مدیریت بحران معمولا اندک است و معمولا بعد از وقوع خشکسالی صورت می گیرد. همچنین به خاطر عدم وجود زمان کافی و در صورت عدم وجود زیرساخت ها، میزان خسارات خشکسالی افزایش می یابد. پرداخت غرامت و هزینه های بیمه خشکسالی از جمله اقدامات سریعی هستند که در رابطه با مدیریت بحران انجام می شوند. رویکرد دیگر مدیریت ریسک است. در مدیریت ریسک، اقدامات به گونه ای انجام می شود که خسارات کمینه شوند. به نوعی با ایجاد زیرساخت های لازم و ایجاد آمادگی خصوصاً در رابطه با پایش و پیش بینی خشکسالی، می توان با انجام اقدامات حساب شده به مدیریت خشکسالی پرداخت.

نتیجه گیری و پیشنهادات:

نتایج به دست آمده نشان داد که سرتاسر کشور در سال آبی 1400-1399 در تله یک خشکسالی بسیار گسترده و شدید قرار گرفت که شدت آن در بخش بزرگی از کشور بسیار شدید بود. این خشکسالی یکی از گسترده ترین و شدیدترین خشکسالی­های روی داده در کشور می باشد. بروز این خشکسالی گسترده و شدید در کشور نشان داد که هیج جای کشور ایمن از خشکسالی نیست و احتمال پیدایش چنین پدیده هولناکی باز هم هست، همچنانکه ایران بارها در گذشته چنین خشکسالی­هایی را تجربه کرده است. از این رو باید درک کنیم که ایران کشوری است کم آب و همواره در معرض خطر خشکسالی­های بسیار شدید و گسترده است.

-با توجه به این که سال آبی اخیر با خشکسالی بسیار شدید درتمام استان­های کشور به سر آمد و منجر به کمبود جدی آب حتی برای شرب در بسیاری از مناطق کشور شد و تنش آبی را در کشور بیش از پیش نمایان کرد، بارندگی حداقل طی دو ماه آینده آنچنان که باید آبدهی رودخانه ها را به وضعیت نرمال نخواهد رساند و بنابراین ذخیره سدها به سرعت ترمیم نخواهد شد و کمبود انرژی برق-آبی همچنان تداوم خواهد یافت و از این حیث فشار بیشتر بر مصرف سوخت­های فسیلی برای تامین برق وارد خواهد شد.

-کشت پاییزه در بسیاری از مناطق با تاخیر شروع شده و این وضعیت بخصوص در مناطق غرب و جنوب­غرب تا انتهای پاییز پیش بینی می­شود.

-با توجه به وضعیت آبی موجود، حداکثر سطح کشت در مزارع آبی و همچنین کشت دیم توصیه نمی­شود و لازم است مدیریت مناسب و نسبتا سختگیرانه در سطح کشت و نوع کشت برای تامین آب در زمان مورد نیاز بعمل آید.

-سال آبی گذشته با زمستان نسبتا گرم و بارش برف بسیار کمتر از نرمال به پایان رسید و به همین سبب با ذوب پیش از موعد و کمبود ذخیره برف مواجه بود که نتیجه آن به کاهش شدید جریان رودخانه ها و خشک شدن اغلب آنها درسطح کشور منجر شد. به نظر میرسد به احتمال زیاد، پوشش برفی امسال نسبت به سال قبل بهتر شود و ضمن اینکه آنومالی مثبت دما نسبت به سال قبل کمتر خواهد بود. بنابراین تا حدودی این وضعیت یعنی ذخیره برفی مناطق کوهستانی نسبت به سال قبل بهبود خواهد یافت. گرچه اثرات منفی کم بارشی سال گذشته و پاییز امسال جریان رودخانه ها و آبدهی آنها و بخصوص در جنوب­غرب کشور را برای رسیدن به شرایط نرمال با تاخیر مواجه خواهد کرد.

-لازم به یادآوری است که برای مدیریت بهینه بخصوص در تامین انرژی و عملیات کشاورزی، لازم است علاوه بر پیش بینی های فصلی، پیش بینی­های میان مدت و کوتاه مدت هواشناسی مورد استفاده عملیاتی قرار گیرد. همگان آگاهند که به سبب عدم قطعیت­های بسیاری که در شناخت کمیت­های بزرگ مقیاس جوی و تاثیر منطقه ای آنها وجود دارد، پیش بینی فصلی چشم اندازی برای آینده تصویر میکند که استراتژی کار را مشخص میکند و برای بهبود و استفاده مطلوب از شرایط میبایست به پیش بینی کوتاه مدت جوی مانند پیش بینی روزانه و هفتگی به طور مداوم مراجعه شود.

-ایجاد بانک های اطلاعاتی، توسعه زیرساخت های مربوط به هوشمند سازی و افزایش بهره وری آب، اجرای اقدامات حساب شده در رابطه با طرح های کلانی مانند الگوی کشت، افزایش ماده آلی خاک، انسجام سازمانی، اصلاح الگوهای مصرف مواد غذایی و ... همگی از جمله زیرساخت های اساسی هستند که می توانند در هنگام خشکسالی ها، از وقوع خسارات به شکل قابل توجهی بکاهند.

-بنابر این لازم است که در بارگذاری­های جمعیتی، صنعتی، کشاورزی و غیره در بخش های مختلف کشور به ریسک بالای خشکسالی نیز توجه کرد تا در تله پیامدهای ناگوار خشکسالی­ها قرار نگیریم. خشکسالی بلایی است که در صورت عدم مدیریت آن، در تمام جنبه های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی جامعه گسترده شده و خسارات بسیار زیادی ایجاد می کند. برای مثال چنانچه خشکسالی اتفاق بیفتد و مدیریت نشود، می تواند در گام اول میزان تولید مراتع را تحت تاثیر قرار دهد. در صورت ادامه روند بهره برداری از مراتع و فشار چرا، با تضعیف پوشش گیاهی، فرسایش پذیری خاک افزایش می یابد و متعاقب آن مشکلات بسیار زیادی (نظیر از بین رفتن خاک با ارزش و پر شدن مخازن سدها) ایجاد می شود. همچنین در چنین شرایطی، عدم مدیریت خشکسالی، موجب می شود که دام ها قبل از بلوغ و با وزن سبک تر به فروش برسند و حتی با ادامه آن دام های مولد نیز ذبح شوند. متعاقب این وضعیت، مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیار زیادی ایجاد می شود و ادامه روند آن می تواند در کل منجر به شکل گیری موج های متنوع مهاجرت از مناطق تولید به سوی شهرهای بزرگ شودکه عواقب آن کاملا مشخص است. لذا هر چه بتوان آن را در نقطه شروع مدیریت نمود، خسارت های آن به مراتب کمتر می شود.

-عملیات آبخوانداری و حفاظت خاک و تزریق منابع آب به آبخوان ها، یکی از مهمترین راهکارهای ذخیره آب برای شرایط بحرانی است که در هنگام و مواقع سیلابی نه تنها از خسارات سیل کاسته، بلکه با ذخیره منابع آب سیلاب ها، این بلای طبیعی را تبدیل به فرصت می کند.

مجموع عملیات فوق الذکر، در کل، مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز را ایجاد می کند، لذا در نهایت، ایجاد مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز، می تواند بسیاری از بلایا از جمله خشکسالی را به طور قابل توجهی و عمدتا در قالب و چهارچوب مدیریت ریسک، مدیریت کند.